Ý nghĩa của bánh trôi bánh chay Tết Hàn Thực là gì?

Bánh trôi bánh chay là món ăn truyền thống đặc trưng, không thể thiếu trong dịp Tết Hàn Thực của người Việt. Với sự kết hợp giữa gạo nếp thơm, nhân đậu ngọt bùi và nước cốt dừa béo ngậy, bánh trôi bánh chay là món ăn dân dã nhưng đậm đà ý nghĩa, biểu tượng cho sự trọn vẹn và gắn kết trong cuộc sống. Vậy ý nghĩa của bánh trôi bánh chay trong Tết Hàn Thực là gì?

Thế nào là Tết Hàn Thực?

Trong văn hóa dân gian, Tết Hàn Thực, còn gọi là Tết Bánh trôi - bánh chay được tổ chức vào ngày mùng 3 tháng 3 âm lịch, phổ biến ở cả Trung Quốc và Việt Nam. Ở Việt Nam, Tết Hàn Thực đã trở thành một lễ truyền thống, nơi người dân làm bánh trôi, bánh chay để dâng cúng tổ tiên vào dịp này. Phong tục này có nguồn gốc từ Trung Quốc, gắn liền với câu chuyện nổi tiếng giữa Tấn Văn Công, vị vua nước Tần thời Xuân Thu, và hiền sĩ Giới Tử Thôi, được truyền lại cho đến ngày nay.

Nhà nghiên cứu Trần Quang Dực cho rằng tục lệ ăn bánh trôi bánh chay vào Tết Hàn Thực ở Việt Nam bắt đầu từ thời Lê Trung Hưng (1533 - 1789). Trong các ghi chép về văn hóa dân gian, Lê Quý Đôn cũng đã đề cập: "Tục nước ta trọng nhất bánh trôi nước, mỗi năm cứ ngày mồng 3 tháng 3 thì làm bánh ấy."

Vào ngày Tết Hàn Thực, các gia đình thường chuẩn bị mâm lễ để cúng gia tiên và lễ Phật, với các món chính bao gồm bánh trôi, bánh chay, trầu cau, nhang, hoa tươi và trái cây. Theo quan niệm dân gian, số lẻ được coi là mang lại may mắn, vì vậy, khi dâng cúng, người ta thường chuẩn bị 3 hoặc 5 bát bánh trôi, bánh chay.

Tết Hàn Thực kiêng những gì?

Bên cạnh những lễ nghi cần thực hiện trong ngày Tết Hàn Thực, cũng có một số điều kiêng kỵ quan trọng mà mọi người nên chú ý để tránh mang lại những điều không may mắn.

• Thứ nhất, việc cúng bánh trôi nhiều màu sắc được coi là không phù hợp. Tết Hàn Thực là dịp để cúng lễ gia tiên và lễ Phật, do đó cần phải trọng sự thanh tịnh và đơn giản, nên bánh chỉ nên cúng màu trắng tự nhiên, tượng trưng cho sự thuần khiết và trang nghiêm.
• Thứ hai, người ta cũng kiêng việc chuyển chỗ ở vào ngày này. Theo quan niệm dân gian, vong linh của những người đã khuất thường theo sát bên gia đình. Việc chuyển nhà vào Tết Hàn Thực được xem là có thể gây xáo trộn cho gia đình và không mang lại điều tốt lành.
• Thứ ba, kiêng chưng hoa quả có gai hoặc vị đắng. Những loại hoa quả này được coi là mang ý nghĩa xui xẻo, tượng trưng cho tai ương, đau khổ và cuộc sống phải chịu nhiều cay đắng, khó khăn.
• Cuối cùng, không nên cúng hoa ly, hoa sứ, và hoa vạn thọ, vì những loại hoa này được cho là sẽ mang lại vận xui cho gia đình. Vì vậy, trong ngày Tết Hàn Thực, việc chú ý đến những điều kiêng kỵ này không chỉ giúp tạo ra một không khí lễ hội trang trọng mà còn thể hiện lòng thành kính đối với tổ tiên.

Ý nghĩa của bánh trôi và bánh chay trong Tết Hàn Thực

Bánh trôi và bánh chay trong lễ cúng Tết Hàn Thực mang nhiều ý nghĩa văn hóa sâu sắc. Đầu tiên, chúng đại diện cho nền văn hóa lúa nước, với cả hai loại bánh được làm từ bột gạo nếp thơm - thành quả từ sự chăm chỉ lao động để dâng lên tổ tiên.

Ngoài ra, ý nghĩa của bánh còn bắt nguồn từ truyền thuyết "bọc trăm trứng" của mẹ Âu Cơ. Bánh trôi tượng trưng cho 50 người con lên rừng theo mẹ, trong khi bánh chay đại diện cho 50 người con xuống biển theo cha. Vì vậy, Tết Hàn Thực không chỉ là dịp cúng lễ mà còn là cơ hội để người Việt hướng về cội nguồn, tưởng nhớ công lao của tổ tiên và những người đã khuất.

Bánh trôi và bánh chay khác nhau như thế nào?

Bánh trôi và bánh chay là hai loại bánh truyền thống đã gắn liền với ẩm thực Việt Nam từ bao đời nay.

Bánh trôi, hay còn gọi là bánh trôi nước hoặc chè trôi nước, được làm từ bột gạo và bột nếp. Bánh có hình tròn nhỏ, đường kính khoảng 2cm, với lớp vỏ bột mỏng bên ngoài và nhân bên trong thường là đường phên được cắt nhỏ.

Bánh sau khi nặn tròn được thả vào nồi nước sôi và nấu cho đến khi nổi lên mặt nước, sau đó vớt ra và có thể rửa qua nước lạnh để bánh không bị dính. Tiếp theo, bánh được xếp ra đĩa, rắc thêm mè rang, dừa nạo để tạo độ thơm ngon và đẹp mắt. Bánh trôi thường được thưởng thức kèm với nước đường nấu sền sệt, thêm lát gừng và đậu phộng để tăng hương vị.

Khác với bánh trôi, bánh chay có kích thước lớn hơn, thường to bằng quả trứng gà. Bánh được làm từ bột nếp, nặn thành viên tròn và không có nhân. Tuy nhiên, ở một số nơi, người ta làm nhân bánh chay bằng đậu xanh nấu chín, giã nhuyễn và trộn với đường.

Sau khi viên bánh chay được vo tròn, người ta ấn dẹt nhẹ rồi luộc trong nước sôi. Khi bánh nổi lên mặt nước, vớt ra và cho vào bát. Bánh chay thường được chan đầy nước đường gừng, kèm theo đậu xanh nấu chín để trang trí thêm phần đẹp mắt. Ngoài ra, khi thưởng thức, có thể thêm dừa nạo và đậu phộng để tăng hương vị.

Ngoài ra, ở một số địa phương còn làm thêm bánh trôi tàu để cúng vào Tết Hàn Thực. Bánh trôi tàu là loại bánh được chế biến từ bột nếp, được nặn thành những viên tròn giống như bánh chay. Nhân của bánh thường được làm từ vừng đen, tạo nên hương vị đặc trưng.

Bánh được luộc trong nước sôi cho đến khi nổi lên mặt nước, báo hiệu rằng bánh đã chín. Tương tự như bánh chay, bánh trôi tàu cũng thường được ăn kèm với nước đường gừng, nhưng không thể thiếu đậu phộng và dừa nạo để tăng thêm hương vị trong bát bánh.

Hiện nay, cách làm bánh trôi, bánh chay và bánh trôi tàu có sự thay đổi đáng kể tùy theo từng địa phương và vùng miền. Một số nơi còn sáng tạo với các loại bánh trôi và bánh trôi tàu có nhân mặn, mang đến trải nghiệm ẩm thực phong phú hơn.

Bánh trôi bánh chay không chỉ đơn thuần là những món ăn truyền thống mà còn mang đậm ý nghĩa văn hóa trong ngày Tết Hàn Thực. Với hương vị thơm ngon và hình dáng đặc trưng, hai loại bánh này đã trở thành biểu tượng của sự tôn kính đối với tổ tiên, cũng như biểu trưng cho sự liên kết và truyền thống giữa các thế hệ. Dù ngày nay có nhiều biến tấu trong cách chế biến và thưởng thức, bánh trôi và bánh chay vẫn giữ vững vị trí quan trọng trong tâm thức của người Việt, là món ăn không thể thiếu trong những dịp lễ Tết và các buổi sum họp gia đình.